بزرگنمايي:

راه ترقی - هم میهن /متن پیش رو در هم میهن منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
گرچه نهادهای اطلاعاتی آمریکا همچنان بر این باورند که ایران تصمیمی برای ساخت سلاح هسته‌ای ندارد اما بر این باورند که در صورت تغییر نظر رهبران، این کشور می‌تواند در مدت کوتاهی به سلاح هسته‌ای دست یابد.
 مجید محمدشریفی-استادیار گروه روابط بین‌‏الملل دانشگاه خوارزمی| اگرچه خبر آمادگی نمایندگان دولت ترامپ و جمهوری اسلامی ایران برای انجام مذاکرات در عمان برخی تحلیلگران را به حصول توافق نهایی امیدوار کرده است اما با ارزیابی شرایط کنونی حاکم بر برنامه هسته‌ای ایران در مقایسه با سال 2015، تحولات منطقه، افتراق‌نظرهای موجود در دولت ترامپ و در نهایت اثرگذاری بنیامین نتانیاهو نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی چنین می‌توان دریافت که انجام مذاکرات و رسیدن به توافق با چالش‌هایی جدی مواجه است.
با در نظر داشت این واقعیت که پس از مدت زمانی طولانی از بی‌اعتمادی و در ماه‌های اخیر تشدید تنش‌ها و تهدیدها، اعلام آمادگی برای انجام مذاکرات به هر شکل و با هر محتوایی می‌تواند بارقه‌ای از امید برای حل اختلافات از مسیر مذاکرات را پدیدار کند اما همچنان پرسش‌های جدی بی‌پاسخ مانده‌اند. آیا دو طرف ایران و آمریکا می‌توانند بار دیگر به توافق هسته‌ای دست یابند؟ محتوای توافق احتمالی چه خواهد بود؟ خواسته‌های دولت ترامپ از ایران چیست؟ ایران در برابر این خواسته‌ها چه امتیازاتی را طلب خواهد کرد؟ و در نهایت اینکه در صورت شکست مذاکرات چه انتخاب‌هایی پیش‌روی دو طرف وجود دارد؟
گرچه نویسنده خود امیدوار است که اختلافات ایران و آمریکا از مسیر مذاکرات حل و فصل شود اما با نگاهی واقع‌بینانه به شرایط موجود باید گفت، در مسیر حصول توافق نهایی، چالش‌ها و موانع جدی وجود دارند. عواملی که می‌توانند رسیدن به توافق را دشوار سازند. در ادامه به مهمترین این چالش‌ها و موانع می‌پردازیم.
بازگشت‌ناپذیربودن پیشرفت‌های برنامه هسته‌ای ایران: بسیاری از پیشرفت‌های ایران در برنامه هسته‌ای برخلاف انتظار و خواسته دولت ترامپ بازگشت‌ناپذیر هستند پیشرفت‌های برنامه هسته‌ای ایران در سال‌های اخیر در تمامی ابعاد بدان حد بوده است که برخی مقامات غربی بر این باورند که حتی اگر ایران با پذیرش محدودیت‌هایی از برخی پیشرفت‌های هسته‌ای خود عقب‌نشینی کند دانش انباشت‌شده در سال‌های اخیر را نمی‌توان از طریق توافق از میان برداشت. گرچه نهادهای اطلاعاتی آمریکا همچنان بر این باورند که ایران تصمیمی برای ساخت سلاح هسته‌ای ندارد اما بر این باورند که در صورت تغییر نظر رهبران، این کشور می‌تواند در مدت کوتاهی به سلاح هسته‌ای دست یابد.
به بیانی دیگر درحالی‌که ایران توانایی و دانش لازم برای ساخت سلاح هسته‌ای را دارد، تنها اراده سیاسی رهبران این کشور مانع تحقق این امر شده است. این نهادهای اطلاعاتی با استناد به برخی گزارش‌ها بر این باورند که ایران امکان ساخت سلاح هسته‌ای را چندین‌بار آزمایش کرده است. با چنین پیشرفتی هرگونه توافق احتمالی با ایران نیازمند بازرسی‌های گسترده از مراکز نظامی و تحقیقاتی این کشور است. بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باید اختیارات گسترده‌ای را برای بازرسی مراکز نظامی و تحقیقاتی ایران به‌دست آورند. بی‌تردید جمهوری اسلامی ایران با چنین سطحی از بازرسی‌ها مخالفت خواهد کرد. 
غنی‌سازی خط قرمز ایران: پافشاری ایران بر حق غنی‌سازی بر اساس قوانین بین‌المللی، قرمزترین خط قرمزی است که تهران درباره برنامه هسته‌ای خود تعیین کرده است. از سال 2021 تاکنون سرعت غنی‌سازی اورانیوم در تأسیسات هسته‌ای ایران چنان پیشرفتی را تجربه کرده است که به گفته کارشناسان تبدیل آن به اورانیوم مورد نیاز برای تولید سلاح هسته‌ای تنها به دو هفته زمان نیاز دارد. پیشرفت‌های برنامه هسته‌ای ایران در تمامی ابعاد بدان حد است که به نظر می‌رسد تکرار تجربه برجام در سال 2015 و تعیین مدت زمان 12 ماهه برای «گریز هسته‌ای» ناممکن است.
تکرار چنین بازه زمانی نیازمند انهدام بخش قابل‌توجهی از تأسیسات هسته‌ای ایران است. حتی چهار سال پیش، زمانی که دولت بایدن تلاش کرد تا توافق هسته‌ای با ایران را احیاء کند، مقامات آمریکایی اذعان کردند که زمان گریز هسته‌ای ایران به سبب آنچه این کشور در این سال‌ها به‌دست آورده و آموخته بسیار کوتاه شده است. بی‌تردید ایران از حق غنی‌سازی خود صرف‌نظر نخواهد کرد. این در حالی است که برخی اعضای کابینه ترامپ همچون مایکل والتز و مارکو روبیو هم‌نظر با بنیامین نتانیاهو خواستار برچیده‌شدن کامل برنامه هسته‌ای ایران هستند. شکاف آشکار در خواسته‌های دو طرف بر سر انهدام یا تداوم برنامه هسته‌ای می‌تواند دستیابی به توافق را ناممکن سازد.
بی‌اعتمادی عمیق ایران به آمریکا: یکی از بزرگترین چالش‌های پیش‌روی توافق هسته‌ای احتمالی، بی‌اعتمادی عمیق ایران به آمریکا است. در زمان دولت بایدن نیز یکی از پیش‌شرط‌های ایران برای احیای برجام، درخواست تضمین‌هایی معتبر بود که دولت‌های بعدی در آمریکا باردیگر از توافق انجام‌شده خارج نشوند. با بازگشت ترامپ به کاخ سفید درخواست ایران برای دریافت چنین تضمین‌هایی اهمیت و ضرورت بیشتری خواهد یافت.
خروج ترامپ از برجام در سال 2018 و اعمال سیاست فشار حداکثری و در ادامه تهدید نظامی و ترور سردار سلیمانی، سب شده تا ایران کاملاً به دولت ترامپ بی‌اعتماد شود. مهم‌تر اینکه برجام در سال 2015 نتوانست تأیید کنگره آمریکا را به‌دست آورد و به یک معاهده رسمی بین دو کشور تبدیل شود؛ با وجود این، حتی اگر توافق هسته‌ای احتمالی با ترامپ برخلاف برجام در کنگره تصویب شود همچنان نمی‌توان احتمال عدم‌خروج رئیس‌جمهور بعدی آمریکا از آن را تضمین کرد. این عدم‌اطمینان به آینده، انگیزه جمهوری اسلامی ایران برای توافق را تضعیف می‌کند. 
اختلاف‌نظر در دولت ترامپ: عامل دیگری که می‌تواند دستیابی به توافق را دشوار سازد، اختلاف نظر اعضای دولت ترامپ برسر چگونگی برخورد با ایران است. از تأملی در اظهارات و موضع‌گیری‌های مقامات دولت ترامپ می‌توان دو دسته از دیدگاه‌ها را از یکدیگر متمایز کرد: درحالی‌که ترامپ به همراه جی. دی ونس و استیو ویتکاف همچنان با حمایت از مذاکرات، احتمال حصول توافق را ممکن و ارجح می‌دانند، مایکل والتز و مارکو روبیو شانس دستیابی به توافق را ناچیز می‌دانند و هم‌نظر با بنیامین نتانیاهو نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی از گزینه نظامی حمایت می‌کنند.
گرچه به نظر می‌رسد تسلط ترامپ بر دولت و عدم توانایی روبیو و والتز برای به چالش‌کشیدن نظرات رئیس‌جمهور می‌تواند مسیر تداوم مذاکرات و حصول توافق را هموار کند اما در مقابل تأخیر در مذاکرات و طولانی‌شدن زمان توافق می‌تواند سبب غلبه دیدگاه جنگ‌طلبان در دولت ترامپ شود. مهم‌تر اینکه تحولات منطقه پس از 7 اکتبر 2023 و برداشت از موقعیت منطقه‌ای ایران ممکن است ترامپ را بری انجام اقدام نظامی علیه ایران تحریک کند. تا زمانی‌که امکان حمله به تأسیسات هسته‌ای و نظامی ایران به عنوان یک انتخاب ممکن در افق دید ترامپ پدیدار باشد، می‌توان امکان عدم‌توافق را متصور بود. 
سطح و گستره خواسته‌های ترامپ برای انجام توافق: هرگونه توافق احتمالی با ایران به سطح و گستره خواسته‌های ترامپ بستگی دارد. به نظر می‌رسد جمهوری اسلامی ایران تنها حاضر به مذاکره بر سر برنامه هسته‌ای در چارچوبی مشخص است. رهبران ایران همچنان بر این باورند که برنامه موشکی ایران محل مذاکره نیست و ایران در این عرصه محدودیتی را نمی‌پذیرد.
گرچه هنوز درخواست‌های دولت ترامپ برای انجام توافق به روشنی و دقت اعلام نشده‌اند اما می‌توان دریافت که آمریکا در پی دستیابی به یک توافق جامع است که افزون بر برنامه هسته‌ای، برنامه موشکی و سیاست‌های منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران را نیز شامل می‌شود. به نظر می‌رسد، شکاف در خواسته‌های دو طرف بسیار زیاد است. درحالی‌که ایران در پی نسخه به روز شده توافقنامه دوران اوباما است که ذخایر مواد هسته‌ای را محدود می‌کرد؛ دولت ترامپ خواستار از بین‌بردن زیرساخت گسترده غنی‌سازی سوخت هسته‌ای، برنامه موشکی و حمایت طولانی‌مدت تهران از حماس، حزب‌الله و سایر نیروهای نیابتی در منطقه است.
مایکل والتز، مشاور امنیت ملی، بر آن است که توافق جدید با ایران باید تمامی موضوعات محل اختلاف را شامل شود. تأسیسات هسته‌ای ایران باید به طور کامل برچیده شود. وی در ماه مارس در برنامه "Face the Nation" شبکه سی‌بی‌اس مدعی شده بود: «ایران باید برنامه خود را به گونه‌ای رها کند که همه دنیا شاهد آن باشند.
والتز از «برچیده شدن کامل»* صحبت کرده و خواستار یک ایران بدون موشک، بدون نیروهای نیابتی و بدون مسیری برای رسیدن به بمب شده بود. تحولات اخیر برخی مقامات و تحلیل‌گران آمریکایی را بدین نتیجه‌گیری رهنمون کرده است که اکنون امکان دستیابی به یک توافق جامع با ایران در تمامی موضوعات محل اختلاف وجود دارد و دولت ترامپ باید از این فرصت بهره گیرد. چنین برداشتی به تحمیل خواسته‌های حداکثری علیه ایران منتهی خواهد شد. ناگفته پیداست که چنین امکانی، احتمال دستیابی به توافق را تضعیف خواهد کرد. 
کارشکنی‌های بنیامین نتانیاهو: نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی اصلی‌ترین مخالف هرگونه توافقی با ایران است. وی خواستار انهدام کامل برنامه هسته‌ای و هرگونه توانمندی‌های نظامی است که ممکن است علیه این رژیم استفاده شود. بر این اساس، نتانیاهو نه‌تنها برنامه هسته‌ای، بلکه توانمندی‌های موشکی و حمایت ایران از گروه‌های مقاومت را نیز تهدیدی وجودی علیه رژیم خود می‌داند و خواستار از بین‌بردن تمامی آن‌ها است.
پیروزی‌های نظامی در غزه، لبنان و سوریه انگیزه‌های نتانیاهو برای اقدام نظامی گسترده علیه ایران را تقویت کرده است. گرچه وی تاکنون به صراحت با ایده ترامپ برای مذاکره و توافق با ایران مخالفت نکرده است اما بی‌تردید وی تمامی امکانات موجود برای به شکست‌کشاندن مذاکرات آمریکا و ایران را به کار خواهد گرفت. تحریک ترامپ و ترسیم پیروزی نظامی احتمالی در صورت حمله نظامی به ایران می‌تواند ادامه مذاکرات را با چالش جدی مواجه کند.
پی‌نوشت:
*full dismantlement
بازار