بزرگنمايي:

راه ترقی - مهر/طرح آمارگیری هزینه و درآمد خانوار، پنجره‌ای به سوی وضعیت معیشتی مردم کشور است. این گزارش به بررسی اهداف، روش‌شناسی، چالش‌ها و کاربردهای این طرح می‌پردازد.
روز گذشته مرکز آمار ایران از آغاز و اجرای طرح آمارگیری هزینه و درآمد خانوارهای شهری و روستایی سال 1404 از اردیبهشت ماه 1404 لغایت فروردین ماه 1405 خبر داد که نتایج آن در شهریور سال 1405 منتشر خواهد شد.
طرح آمارگیری هزینه و درآمد خانوار (Household Income and Expenditure Survey - HIES) یکی از مهم‌ترین طرح‌های آماری در ایران است که به طور مستمر توسط مرکز آمار ایران اجرا می‌شود. هدف اصلی این طرح، جمع‌آوری اطلاعات تفصیلی درباره منابع درآمدی و هزینه‌های خانوارهای شهری و روستایی در سطح کشور است. این اطلاعات، مبنای اساسی برای تحلیل‌های اقتصادی، اجتماعی و برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ای کشور به شمار می‌رود.
اهداف طرح آمارگیری هزینه و درآمد خانوارهای شهری و روستایی
برآورد متوسط هزینه‌ها و درآمدهای خانوارهای شهری و روستایی به تفکیک استان و کل کشور، بررسی ساختار هزینه‌ها و سبد مصرفی خانوارها، محاسبه شاخص‌های فقر و نابرابری درآمدی، تأمین داده‌های مورد نیاز برای محاسبه شاخص قیمت مصرف‌کننده (CPI) و حساب‌های ملی، ارزیابی تأثیر سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی بر وضعیت معیشتی خانوارها و تأمین اطلاعات برای پژوهش‌های اقتصادی و اجتماعی را می‌توان از اهداف اجرای این طرح برشمرد.
نحوه و مراحل اجرای این طرح:
طرح آمارگیری هزینه و درآمد خانوار مبتنی بر روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌بندی شده است. در این روش، ابتدا کل کشور به بلوک‌های آماری تقسیم می‌شود و سپس نمونه‌ای از بلوک‌ها به صورت تصادفی انتخاب می‌گردد. در هر بلوک انتخاب شده، تعدادی خانوار نیز به صورت تصادفی انتخاب و مورد پرسشگری قرار می‌گیرند.
طراحی پرسشنامه: پرسشنامه این طرح شامل بخش‌های مختلفی است که اطلاعات مربوط به مشخصات خانوار، منابع درآمدی (شامل حقوق و دستمزد، درآمد حاصل از مشاغل آزاد، درآمد اجاره و غیره) و انواع هزینه‌ها (شامل هزینه‌های خوراکی، پوشاک، مسکن، بهداشت و درمان، آموزش، حمل و نقل و غیره) را جمع‌آوری می‌کند.
آماده‌سازی و آموزش نیروی انسانی: قبل از شروع جمع‌آوری داده‌ها، نیروهای آمارگیر (پرسشگران) آموزش‌های لازم را در خصوص نحوه تکمیل پرسشنامه و برقراری ارتباط با خانوارها دریافت می‌کنند.
جمع‌آوری داده‌ها: داده‌ها معمولاً به صورت مصاحبه حضوری با سرپرست خانوار یا یکی از اعضای مطلع خانوار جمع‌آوری می‌شود. در این مرحله، آمارگیر با مراجعه به درب منزل خانوار، اطلاعات مورد نیاز را از طریق تکمیل پرسشنامه جمع‌آوری می‌کند.
ویرایش و کدگذاری داده‌ها: پس از جمع‌آوری داده‌ها، اطلاعات وارد سیستم شده، ویرایش و کدگذاری می‌شوند تا برای تحلیل‌های بعدی آماده گردند.
تحلیل و انتشار نتایج: در این مرحله، داده‌ها با استفاده از روش‌های آماری مناسب تحلیل شده و نتایج به صورت گزارش‌های مختلف منتشر می‌شود. این گزارش‌ها معمولاً شامل جداول و نمودارهایی است که متوسط هزینه‌ها و درآمدهای خانوارها، ساختار هزینه‌ها، شاخص‌های فقر و نابرابری درآمدی و سایر شاخص‌های مرتبط را نشان می‌دهد.
البته لازم به ذکر است که عدم همکاری برخی از خانوارها، خطای اندازه‌گیری و مشکلات مربوط به جمع‌آوری اطلاعات دقیق درباره درآمدهای غیررسمی می‌تواند منجر به دست کم گرفتن درآمد خانوارها شود. اجرای این طرح به دلیل حجم نمونه بالا و نیاز به نیروی انسانی متخصص نیز هزینه‌بر است.
در توضیح اهمیت اجرای این طرح باید گفت که دولت و سایر سازمان‌های برنامه‌ریز از این اطلاعات برای تدوین برنامه‌های توسعه‌ای، سیاست‌های فقرزدایی و کاهش نابرابری درآمدی استفاده می‌کنند.
همچنین اطلاعات این طرح برای محاسبه شاخص قیمت مصرف‌کننده (CPI)، شاخص فلاکت و سایر شاخص‌های اقتصادی مورد استفاده قرار می‌گیرد و محققان و پژوهشگران از این اطلاعات برای انجام تحقیقات در زمینه‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی استفاده می‌کنند و بنگاه‌های اقتصادی و شرکت‌ها نیز از این اطلاعات برای شناخت الگوهای مصرفی خانوارها و هدف‌گذاری بازار استفاده می‌کنند.
بر اساس آنچه نگارش شد، در مشروح گزارشی که از سوی مرکز آمار ایران منتشر شد آمده است که طرح هزینه و درآمد خانوار قدیمی‌ترین طرح نمونه گیری مرکز آمار ایران است که از سال 1342 تاکنون اجرا شده است. در طرح آمارگیری هزینه و درآمد خانوار سال 1402 از 19640 خانوار نمونه نقاط شهری و 18243 خانوار نمونه نقاط روستایی کشور آمارگیری شده است. در این طرح علاوه بر پرسش ریز اقلام هزینه و درآمد خانوار، خصوصیات اجتماعی اعضای خانوار، وضع شغلی و مشخصات محل سکونت خانوار نیز پرسش می‌شود.
نگاهی به اهم نتایج این طرح در سال 1402 در مناطق شهری و روستایی نشان می‌دهد:
- متوسط هزینه کل خالص سالانه‌ی یک خانوار شهری 2,065,250 هزار ریال بوده است که نسبت به رقم مشابه در سال قبل 50.6 درصد افزایش نشان می‌دهد. از هزینه کل سالانه‌ی خانوار شهری 514,761 هزار ریال با سهم 24.9 درصد مربوط به هزینه‌های خوراکی و دخانی و 1,550,489 هزار ریال با سهم 75.1 درصد مربوط به هزینه‌های غیرخوراکی بوده است. در بین هزینه‌های خوراکی و دخانی، بیشترین سهم مربوط به هزینه گوشت با سهم 24.7 درصد و در بین هزینه‌های غیرخوراکی بیشترین سهم با 56.5 درصد مربوط به هزینه مسکن، سوخت و روشنایی بوده است.
- متوسط درآمد اظهار شده سالانه یک خانوار شهری 2,569,372 هزار ریال بوده است که نسبت به سال قبل، 53.9 درصد افزایش داشته است. بر این اساس در سال 1402 رشد متوسط درآمد سالانه خانوارهای شهری بیشتر از رشد متوسط هزینه کل سالانه است. منابع تأمین درآمد خانوارهای شهری نشان می‌دهد که 29.8 درصد درآمد از مشاغل مزد و حقوق بگیری، 16.9 درصد از مشاغل آزاد کشاورزی و غیر کشاورزی و 53.3 درصد از محل درآمدهای غیر شغلی خانوار تأمین شده است.
مقایسه درصد خانوارهای شهری استفاده کننده از لوازم عمده زندگی در سال 1402 نسبت به سال 1401 نشان می‌دهد که خانوارهای استفاده کننده از تلویزیون رنگی از 97.0 به 97.1، جاروبرقی از 91.6 به 93.0، ماشین لباسشویی از 88.0 به 89.4، یخچال فریزر از 67.7 به 69.2، اتومبیل شخصی از 53.7 به 54.8، مایکروویو و فرهای هالوژن دار از 12.9 به 15.2و ماشین ظرفشویی از 8.0 به 8.7 درصد تغییر یافته است.
- در سال 1402، عمده‌ترین نوع سوخت مصرفی 95.8 درصد از خانوارهای شهری برای گرما، گاز طبیعی (شبکه عمومی) بوده است.
- متوسط هزینه کل خالص سالانه یک خانوار روستایی 1,106,590 هزار ریال بوده است که نسبت به سال قبل 40.3 درصد افزایش نشان می‌دهد. از هزینه کل سالانه خانوار روستای 437,694 هزار ریال با سهم 39.6 درصد مربوط به هزینه‌های خوراکی و دخانی و 668,896 هزار ریال با سهم 60.4 درصد مربوط به هزینه‌های غیرخوراکی بوده است. در بین هزینه‌های خوراکی و دخانی، بیشترین سهم مربوط به هزینه گوشت با سهم 24.2 درصد و در بین هزینه‌های غیرخوراکی، بیشترین سهم با 35.7 درصد مربوط به مسکن، سوخت و روشنایی بوده است.
- متوسط درآمد اظهار شده سالانه یک خانوار روستایی 1,492,926 هزار ریال بوده است که نسبت به سال قبل 51.4 درصد افزایش داشته است. بر این اساس در سال 1402 رشد متوسط درآمد سالانه خانوارهای روستایی بیشتر از رشد متوسط هزینه کل سالانه است. منابع تأمین درآمد خانوارهای روستایی نشان می‌دهد که 30.2 درصد از مشاغل مزد و حقوق بگیری، 29.3 درصد از مشاغل آزاد کشاورزی و غیر کشاورزی و 40.5 درصد از محل درآمدهای غیر شغلی خانوار تأمین شده است.
- مقایسه درصد خانوارهای روستایی استفاده کننده از لوازم عمده زندگی در سال 1402 نسبت به سال 1401 نشان می‌دهد که خانوارهای استفاده کننده از اجاق گاز از 97.8 به 98.1، تلویزیون رنگی از 93.6 به 94.3، جاروبرقی از 69.4 به 71.6، ماشین لباسشویی از 60.5 به 62.6، یخچال فریزر از 54.8 به 56.9، اتومبیل شخصی از 37.1 به 37.7، مایکروویو و فرهای هالوژن‌دار از 2.3 به 3.2 و ماشین ظرفشویی از 0.4 به 0.5 درصد تغییر یافته است.
- در سال 1402 عمده‌ترین نوع سوخت مصرفی 80.7 درصد از خانوارهای روستایی برای گرما، گاز طبیعی (شبکه عمومی) و 8.7 درصد نفت سفید بوده است.
متوسط هزینه‌ها و درآمد خانوار بر حسب استان
بررسی متوسط هزینه کل سالانه یک خانوار شهری نشان می‌دهد که استان تهران با 3,308,436 هزار ریال بیشترین و استان آذربایجان غربی با 1,074,951 هزار ریال کمترین هزینه را در سال 1402 داشته‌اند.
همچنین استان تهران با 3,818,600 هزار ریال بیشترین و استان سمنان با 1,577,584 هزار ریال، کمترین متوسط درآمد سالانه یک خانوار شهری را در سال 1402 به خود اختصاص داده است.
بررسی متوسط هزینه کل سالانه یک خانوار روستایی نشان می‌دهد که استان بوشهر با 1,834,367 هزار ریال بیشترین و استان سیستان و بلوچستان با 589,409 هزار ریال کمترین هزینه را در سال 1402 داشته‌اند.
همچنین استان مازندران با 2,407,119 هزار ریال بیشترین متوسط درآمد سالانه یک خانوار روستایی و استان سیستان و بلوچستان با 715,544 هزار ریال، کمترین متوسط درآمد سالانه یک خانوار روستایی را در سال 1402 به خود اختصاص داده است.