راه ترقی - روزنامه سازندگی /متن پیش رو در سازندگی منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
“ابراهیم حاتمی‌کیا” چگونه در فیلم “موسی” از یک روایت تاریخی به یک روایت امروزی رسیده است؟
![]()
اکبر منتجبی| عبور از پیچ اتفاقات سال‌های اخیر گویا باعث تغییر دیدگاه‌های بسیاری ازافراد از جمله ابراهیم حاتمی‌کیا به زنان شده است. کارگردانی نام‌آشنا که در فیلم آخر خود خروج، دولت وقت را به باد انتقادات تند خود گرفته بود، امروز با فیلم تاریخی موسی کلیم‌الله یک داستان زنانه را روایت می‌کند که قهرمانان عصر خویش بودند. بدین‌ترتیب فیلم موسی اگرچه بر بستر یک داستان تاریخی روایت می‌شود اما با توجه به مضامینی که در فیلم مطرح می‌شود به نظر می‌رسد ما با حاتمی‌کیای دومی طرف باشیم که این بار برخلاف آثار پیشینش به زنان و جنگندگی آنان برای بقا و ساختن آینده متفاوت، اهمیت می‌دهد. به همین دلیل است که اگر تا دیروز زنان بخشی از یک پازل در فیلم‌های حاتمی‌کیا بودند، امروز در موسی تمام پازل هستند. زنان در عموم فیلم‌های حاتمی‌کیا یا نمادی از صبر و مقاومت و ایثار بودند یا بازماندگان جنگ. عموماً با زنانی روبه‌رو بودیم که همراهان مردان بودند و در داستان، نقش حمایتی و عاطفی را بر عهده داشتند.
تلاششان نیز عمدتاً بر این امر استوار بود که مکمل مرد داستان باشند. به همین دلیل به غیراز فیلم دعوت که چند داستان با محوریت مسائل زنان و سقط جنین بود، در دیگر آثار حاتمی‌کیا، زن جزیی از یک کل بود.
اما در فیلم موسی، زنان کنشگران جامعه خود هستند. آن‌ها افرادی هستند که اگرچه در دو سوی قطب جامعه و حکومت ایستاده‌اند اما در هنگامه جدال و جدل خواسته و ناخواسته از هم حمایت می‌کنند و تلاششان تغییر وضعیت موجود به نفع خودشان و جامعه‌شان است.
اما موسی درباره چیست و ما با کدام بخش از داستان زندگی پیامبر بنی‌اسرائیل روبه‌رو هستیم؟ آنچه در فیلم به نمایش درمی‌آید یک داستان قدیمی، کهن و جاوید است که بخشی از اسطوره‌های دینی است. فرعون ستمگر زمانه بر اساس خوابی که می‌بیند و تعبیر آن، کودکان را می‌کُشد تا تخت سلطنتش برقرار بماند. کودک‌کُشی به خواست کاهنان مطرح می‌شود و اساس فیلم براین امر بنا می‌شود تا کودکی که مخفیانه و در روزی خاص به دنیا آمده و منجی قوم بنی‌اسرائیل است، نجات یابد. پس مادر موسی در میانه هراس و نگرانی به ندای درونی قلبش گوش می‌دهد و فرزند خود را به خدا و رود نیل می‌سپارد اگرچه همچنان نگران است:
مادر موسی، چو موسی را به نیل / در فکند، از گفتهٔ رب جلیل
خود ز ساحل کرد با حسرت نگاه / گفت کای فرزند خُرد بی‌گناه
گر فراموشت کند لطف خدای / چون رهی زین کشتی بی ناخدای
گر نیارد ایزد پاکت بیاد / آب خاکت را دهد ناگه بباد
وحی آمد کاین چه فکر باطل است/ رهرو ما اینک اندر منزل است
ما گرفتیم آنچه را انداختی/ دست حق را دیدی و نشناختی؟
بنابراین بن‌مایه آن داستان کهن که شمه‌ای از آن در فیلم به تصویر آمده بر این اصل استوارشده است: «نجات منجی» بدین‌ترتیب اگرچه ما داستان فیلم را از پیش می‌دانیم که چیست و حتماً خود را برای یک داستان تاریخی و مذهبی آماده می‌کنیم اما باید اذعان کرد که فیلم موسی تنها یک اثر تاریخی و مذهبی نیست بلکه بازتابی از گفتمان‌های روز است و ابراهیم حاتمی‌کیا تلاش می‌کند از یک سو انتفاضه را به تصویر بکشد و از دیگر سو همبستگی زنان را بیش‌ازپیش نشان دهد. به همین دلیل برخلاف بسیاری از آثار تاریخی که نقش زنان کم‌رنگ هستند، فیلم «موسی» سه زن اصلی خود را به عنوان شخصیت‌های اصلی و پیش‌برنده داستان معرفی می‌کند:
مادر موسی: زنی که نه تنها برای نجات فرزندش از دست فرعون تلاش می‌کند بلکه در حمایت از زنان دیگر نیز نقش‌آفرین است.
آسیه، همسر فرعون: او در برابر دستورات ظالمانه همسرش مقاومت می‌کند و نمی‌گذارد، فرمان کشتار زنان اجرا شود.
قابله‌ی دربار: درحالی که اجرای فرمان فرعون برای او نیز خطرناک است، او تصمیم می‌گیرد که موسی را به دنیا بیاورد و این راز را فاش نکند.
این سه زن مکمل یکدیگر می‌شوند و هر یک پوشش‌دهنده‌ی آن دیگری است تا آنچه ابراهیم حاتمی‌کیا می‌خواهد به آن برسد: زن معاصر در یک روایت کهن. به همین دلیل نباید «موسی» را تنها بازگویی یک روایت کهن بدانیم. چه بسیار روایت‌های کهنی که دستمایه سخنان جدید قرارگرفته‌اند و به ماهیت قدرت، سرنوشت و نقش انسان در تاریخ پرداخته‌اند. به همین دلیل ما با حاتمی‌کیایی روبه‌رو هستیم که اگرچه دغدغه همیشگی خود را که پرداختن به اتفاقات و رخدادهای روز دنبال کرده اما این بار دوربین خود را به سوی زنان چرخانده و از یک زن مکمل شخصیت اصلی به زنان تاریخ‌سازی رسیده است خودِ روایت‌اند. آن‌هایی نقش‌آفرینان اصلی‌اند و از دل ضعف، قدرتی تازه خلق می‌کنند. به همین دلیل در بطن روایت حاتمی‌کیا این یک حقیقت فلسفی مطرح می‌شود که: «آیا تقدیر، سرنوشت ما را می‌سازد یا این ما هستیم که تقدیر را می‌نویسیم؟» مادر موسی، آسیه و قابله‌ی دربار، هر سه زنانی هستند که در بزنگاه‌های دشوار، انتخاب می‌کنند که برخلاف جریان قدرت حرکت کنند. آن‌ها نشان می‌دهند که اختیار حتی در سخت‌ترین لحظات از جبر نیرومندتر است. این فیلم به ما یادآوری می‌کند که تاریخ نه با فرامین قدرتمندان بلکه با تصمیم‌های شجاعانه‌ی کسانی که در سایه‌ها زندگی می‌کنند، تغییر می‌کند. «موسی» روایتی از ترس و امید است؛ ترس از آینده‌ای نامعلوم و امید به تغییری که شاید هیچ‌گاه رخ ندهد. زنان فیلم، هر کدام در موقعیت‌های حساس میان تسلیم و مبارزه، یکی را انتخاب می‌کنند. مادر موسی، آسیه و قابله، همگی تجسم این حقیقت‌اند که گاه، بزرگ‌ترین نبردهای زندگی نه در میدان‌های جنگ بلکه در لحظات تصمیم‌گیری درونی رخ می‌دهند. فیلم یادآور می‌شود یک انتخاب درست می‌تواند، چراغی برای نسل‌های بعد باشد.