بزرگنمايي:

راه ترقی - هم میهن /متن پیش رو در هم میهن منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
مسعود شاه‏‌حسینی| جهان در لحظه فناوری، قدرت و مرزگشایی آن است. هنوز دو ماه از شروع سال جدید میلادی و تب‌و‌تاب هوش مصنوعی، رقابت‌های تنگاتنگ و سرمایه‌گذاری‌های چندصدمیلیارد دلاری دولت‌ها، شرکت‌ها، ثروتمندان و محققان بر هوش مصنوعی و یادگیری ماشینی نگذشته که ایلان ماسک و استارلینک چراغ اینترنت ماهواره‌ای روی موبایل‌ها را روشن کردند. فناوری‌ای که گرچه در ابتدای راه خود است، ولی هیچ بعید نیست دوباره تجربه‌ای شبیه دیپ‌سیک و اوپن‌ای‌آی تکرار شود.
اینترنت ماهواره‌ای چگونه کار می‌کند؟
چند روز پیش شرکت مخابراتی بین‌المللی تی‌‌موبایل اعلام کرد، با استارلینک آزمایش‌های گسترده‌ای برای سرویس اینترنت ماهواره‌ای موبایلی در آمریکا آغاز کرده‌اند که تا ماه ژوئیه ادامه دارد. همکاری میان این دو شرکت سال 2022 شروع شد. در مرحله اول توسعه ارتباطات ماهواره‌ای، سرویس تی‌موبایل از پیام‌رسانی متنی (SMS و MMS) پشتیبانی می‌کرد اما کمتر از دو سال بعد فناوری آنها برای تماس‌های صوتی و اینترنت داده‌‌ نیز توسعه یافت.
آن زمان این دو شرکت گفتند که می‌خواهند یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های صنعت مخابرات، یعنی مناطق بدون پوشش موبایل (Dead Zones) را رفع کنند. این مناطق معمولاً به‌دلیل شرایط جغرافیایی، دورافتادگی یا محدودیت‌های اقتصادی، تحت پوشش دکل‌های سنتی اینترنتی قرار نمی‌گیرند، بااین‌حال استارلینک با فناوری استفاده از ماهواره‌های مدار پایین (LEO) با قابلیت ارتباط مستقیم با تلفن همراه (Direct-to-Cell) راه‌حل این مشکل را یافت.
در این فناوری، ماهواره‌ها در فاصله‌ای حدود 550 کیلومتری بالای زمین و در مداری با سرعتی حدود 27 هزار کیلومتر بر ساعت گردش می‌کنند و کاربران نیز امکان می‌یابند بدون نیاز به سخت‌افزار اضافی، مستقیماً از طریق گوشی‌های تلفن همراه خود (استاندارد ارتباطی 4G/LTE به بالا) به شبکه‌های داده ماهواره‌ای متصل شوند. این توضیح ضروری است که هم‌اکنون تلفن‌های همراه هوشمند معمولی از باندهای استاندارد LTE و 5G برای ارتباط با دکل‌های زمینی استفاده می‌کنند. اما با توسعه فناوری‌های NTN (شبکه‌های غیرزمینی)، در آینده نزدیک تلفن‌های همراه دارای معمولی دارای استاندارد ارتباطی 4G و 5G نیز می‌توانند مستقیماً به ماهواره‌ها متصل شوند، بدون اینکه به سخت‌افزار یا آنتن‌های خاص نیاز داشته باشند.
تی‌موبایل و استارلینک گفته‌اند که می‌خواهند در گام اول، دسترسی ساکنان برخی مناطق دورافتاده در آمریکا به اینترنت ماهواره‌ای را ممکن کنند و بعد سرویس‌شان را به کشورهای دیگر گسترش دهند. فناوری جدید نه‌تنها برای افرادی که در مناطق روستایی زندگی می‌کنند، بلکه برای مناطق بحرانی که نیروهای امدادی و خدمات اضطراری باید به‌سرعت در آن‌ها حضور داشته باشند، بسیار حیاتی است. درواقع این فناوری تحولی عظیم در نحوه دسترسی به اینترنت در شرایط بحرانی ایجاد کند و امکان می‌دهد در مواقع اضطراری، اطلاعات حیاتی به‌سرعت دادوستد شود.
پایان عصر محدودیت و سانسور اطلاعات
مسئله دسترسی آسان و فراگیر به اینترنت، فقط یک سر ماجراست. موضوع دیگر تأثیر این فناوری بر آزادی گردش اطلاعات و سانسور است. همین ویژگی‌ خاص ‌است که همین هم توجه جهانیان را به خود جلب کرده است. این فناوری، مستقل از هرگونه زیرساخت محلی کار می‌کند و این یعنی حتی در مناطقی که هیچ‌گونه زیرساخت ارتباطی‌ای وجود ندارد، کاربران می‌توانند آنلاین بمانند. معنای این حرف آن است که دیگر دولت‌ها نمی‌توانند به‌راحتی دسترسی شهروندان‌شان به اینترنت آزاد را محدود یا قطع کنند. دور زدن سانسور در کشورهایی که اینترنت در آن‌ها با شدت کنترل می‌شود، هم برای دولت‌ها و هم برای کاربران هزینه‌زاست.
در این‌قبیل کشورها که چین و ایران در زمره آنها قرار می‌گیرند،‌ دولت‌ها با راه‌هایی مانند فایروال ملی، قطع اینترنت یا محدود کردن دسترسی به وب‌سایت‌ها، دسترسی آزادانه به داده‌ها و اطلاعات در شبکه جهانی اینترنت را کنترل می‌کنند و در برخی موارد نیز از همین راه‌ها به اطلاعات مردم دست می‌یابند. برای مثال، در طول اعتراضات سیاسی یا بحران‌های اجتماعی، بسیاری از دولت‌ها به‌طور عمدی اینترنت را قطع می‌کنند تا اطلاعات درز نکند.
در چنین مواقعی، فناوری‌ ارتباط ماهواره‌ای استارلینک به افزایش آزادی اطلاعات و جلوگیری از سانسور دولت‌ها کمک می‌کند. به‌عبارت‌دیگر، با اتصال مستقیم کاربران به سیگنال‌های ماهواره‌ای و بی‌نیازی‌شان‌ به گذر از زیرساخت‌های محلی، قطع یا محدود کردن بسیار دشوارتر و پرهزینه‌تر از روش‌های سنتی خواهد شد.
چالش‌ها و پیچیدگی‌های اینترنت ماهواره‌ای
اگرچه برگ برنده تی‌موبایل و استارلینک همین دورزدن محدودیت‌ها و سانسور است، چالش‌هایی که باید بر آن‌ غلبه کنند، کم نیست. جدی‌ترین مسئله، هزینه بالای خدمات است. بسیاری می‌گویند، اگر اشتراک‌های ماهیانه اینترنت ماهواره‌ای گران باشد، به مانعی جدی در راه گسترش این فناوری در کشورهای در حال توسعه بدل می‌شود و این خلاف رسالت اولیه آن است.
درحالی‌که استارلینک و تی‌موبایل گفته‌اند، قصدشان گسترش این نوع جدید ارتباط به دیگر نقاط جهان است، بدون تردید دولت‌ها نیز بیکار نخواهند نشست و به‌سرعت واکنش نشان می‌دهند. مطابق مقررات و کنوانسیون‌های بین‌المللی مانند کنوانسیون فضا (1979) و توافق‌نامه‌های اتحادیه بین‌المللی مخابرات (ITU) ارائه‌دهندگان خدمات ماهواره‌ای برای فعالیت در هر کشور، علاوه بر رعایت مقررات بین‌المللی، باید مجوزهای قانونی از دولت‌های میزبان کسب کنند تا از مشکلات حقوقی در امان بمانند و نگرانی‌های امنیتی ایجاد نکنند. در چنین موقعیت‌هایی ممکن است دولت‌ها به استناد اینکه برایشان تهدید امنیتی ایجاد شده، سیگنال‌های ماهواره‌ای را مختل کنند یا مقررات جدیدی برای محدود کردن استفاده از فناوری ارتباط ماهواره‌ای وضع کنند.
چشم‌انداز آینده و وضعیت ایران
به ‌هر روی، پروژه اینترنت ماهواره‌ای استارلینک و تی‌موبایل مسیر آینده و الگوی شبکه‌های مخابراتی جهانی است؛ مسیری که دسترسی به اینترنت را برای همه در هر اقلیم، خاک و سرزمینی و در هر ساعت شبانه‌روز بدون هیچ‌گونه محدودیتی فراهم می‌کند. اگر دو سال گذشته هوش مصنوعی، همه را به خود مشغول کرده بود، حالا وارد عصری شده‌ایم که قدرت دیگر در کابل‌ها و سرورها نیست، بلکه در آسمان جریان دارد. چراکه این فناوری به‌طور بالقوه دیوارهای سانسور را بی‌اثر و مرزهای دیجیتال را از انحصار دولت‌ها خارج می‌کند.
این یعنی به پایان دوران فیلتر و قطع ارتباط بیش از هر زمان دیگری نزدیکیم. از سوی‌دیگر نیز اگر دولت‌‌ها خودشان را با این موج جهانی وفق دهند، دیر یا زود اقتدارشان در برابر سیل آزادسازی اطلاعات فرو خواهند ریخت. این شرایطی است که سیاست‌گذاران و متولیان امور نیز باید بنشینند درباره آنچه در حال رخ‌دادن است و وضعیتی که در آن به‌سر می‌بریم، بازاندیشی کنند.
براساس آخرین گزارش‌های رسمی، دست‌کم 85 درصد کاربران اینترنت از فیلترشکن استفاده می‌کنند که بخش زیادی از آن به نیازشان برای دسترسی به شبکه‌های اجتماعی فیلترشده برمی‌گردد. در یک تحلیل بسیار ساده باید گفت، در آینده‌ای نزدیک با فراگیری اینترنت ماهواره‌ای موبایلی، شاید کاربران ایرانی نیز از فیلترشکن‌ و دردسرها و هزینه‌های آن خلاص شوند. 
گرچه اقدام دولت پزشکیان در رفع دیرهنگام فیلترینگ واتساپ و گوگل‌پلی، اقدامی متفاوت در عالم سیاست‌ورزی کشور به‌شمار می‌رود، اما جامعه به‌خصوص جوانان و صاحبان کسب‌و‌کارهایی که حیات اقتصادی‌شان با فضای آزاد اینترنت و شبکه‌های اجتماعی گره خورده، انتظارات و خواسته‌های عمومی به‌مراتب جدی‌تری درباره سیاست‌های محدودیت‌ساز و فیلترینگ دارند که باید سریع‌تر به آن رسیدگی شود.
سوای اینکه رفع فیلترینگ وعده رئیس‌جمهور و همراهان او در زمان تبلیغات انتخابات ریاست‌جمهوری بود، دیروز سخنگوی دولت وعده‌ داد که دو پلتفرم دیگر هم رفع فیلتر می‌شوند، اما باتوجه به آنچه در دنیای فناوری می‌گذرد، اگر هم این وعده‌ها عملی شوند، بیشتر از آن‌که به‌نفع مردم باشد، به احیای اعتبار ساختار سیاسی یاری می‌رساند؛ ساختاری که ازقضا این روزها بیش از هر زمان دیگری به کسب اعتبار‌ و تقویت پایگاه اجتماعی خود نیاز دارد. با‌این‌همه، اینترنت ماهواره‌ای موبایلی را باید شاهراهی تازه در دنیای فناوری تصور کرد؛ شاهراهی برای تصور کردن ‌دنیایی بدون محدودیت‌ و سانسور و محقق‌شدن آزادی دیجیتال جهانی که امروزه حق مسلم هر شهروندی است.